PIEŚŃ DLA RATOWANIA SHINTŌ - "SPIRITED AWAY"

Święte drzewo, pod nim maleńkie kapliczki wotywne porośnięte mchem, przykryte liśćmi. Jedno z zapomnianych, niewielkich, lokalnych miejsc kultu. Dzielnica nowych, ekskluzywnych domów dla bogatej klasy średniej wyrosła tam, gdzie swoją siedzibę miały kami, japońskie bożki, którymi przepełniony jest świat ludowych wierzeń (kami patronują i uosabiają niemal każdy aspekt tego, co ożywione, nieożywione, widzialne i niewidzialne). Spirited Away Hayao Miyazakiego to głęboko religijna refleksja na temat losów shintō, silnie animistycznego, rodzimego kultu Japończyków. 

 

            Pierwotnie świat bożków i ludzi przenikał się, uzupełniał. Współcześnie sfera wierzeń shintō stoi w sprzeczności z nowoczesnością, co zostaje w filmie zaznaczone poprzez kontrast uśmiechniętego posążku i zaniepokojonej Chihiro. Jej wykrzywione usta są rewersem uniesionych kącików rzeźby.

Rozdźwięk pomiędzy dwoma światami jest tak silny, więzi są zerwane na tyle, że rodzice Chihiro nie czują się zaalarmowani nienaturalnością budowli, będącej bramą do świata kami. Tylko główna bohaterka intuicyjnie wyczuwa niebezpieczeństwo. Nieco otyły ojciec, pozbawiony pokory, z łatwością stawia siebie w centrum jako tego, który wszystko wie i zawsze ma rację. To on uznaje przestrzeń przynależącą do kami za skansen tematyczny, co nie daje złudzeń, co do tego, jak silnie laicyzacja wdarła się do lasów, gór, a nawet chramów. Bez sentymentów poprzez niewiarę zabiła rezydujące w nich bożki.

Ojciec Chihiro i jej matka, typowa mieszczańska kobieta, zmierzają w głąb terytorium kami, a ich działania z każdym krokiem nabierają cech atawistycznych. Mężczyzna przystaje na każdym zakręcie i w zwierzęcym geście wciąga powietrze nosem, żeby wyczuć zapach jedzenia.

 

 Niepohamowany posiłek zmienia rodziców Chihiro w świnie, przyszłe danie dla kami. Agresywna konsumpcja, znak czasów, nie jest elementem rozwoju kultury, ale regresem, zezwierzęceniem (podobną przemianę przechodzi później Bez Twarzy). Obżarstwo symbolizuje zepsucie, zaburzenie równowagi, sprzeniewierzenie się powinnościom rytualnym, głównie szeroko rozumianym ablucjom (obmywaniu ciała, pozwalającemu przystąpić do wzięcia udziału w różnorodnych obrzędach). Ablucja jako podstawowa czynność obecna w religijnym życiu każdego Japończyka, staje się jednym z centralnych symboli dla Spirited Away. Bez niej nie można zachować czystości nie tylko ciała, ale i ducha.

 

            Miyazaki opowiada mikrohistorię Chihiro, żeby jednocześnie wyśpiewać pieśń żałobną światu, w którym relacje pomiędzy człowiekiem a resztą biosfery były istotną częścią egzystencji. Co dzieje się, gdy ludzi ogarnia doczesne „objadanie” się dobrami? Jaki los spotyka kami? Ostatecznie również do ich świata przenika nieumiarkowana pogoń za tym, co w perspektywie transcendentalnej bezużyteczne. Chciwość, żądza pieniądza, przesadne nasycanie się emocjami. Umieszczenie akcji filmu w łaźni dla duchów jest emblematyczne i ironiczne zarazem. Miejsce oczyszczenia, które jest niezbędne nie tylko dla ludzi, ale również dla duchów (ablucji w jednym z mitów dokonuje Izanagi, jedno z centralnych bóstw japońskich), staje się w Spirited Away biznesem. Pracownicy czarownicy Jubaby, kiedy tylko Bez Twarzy oferuje im złoto, wpadają w ekstatyczny szał usługiwania zachłannemu demonowi, byleby otrzymać sowite wynagrodzenie. Powoli więc przestają się różnić od zwykłych ludzi. 

            Nadzieję światu dają jednak postacie takie, jak Chihiro. Nawet jeśli nikt w diegezie Miyazakiego nie jest jednoznacznie dobry lub zły, jedynie jego czyny są dobre lub złe (podobnie jest z punktu widzenia etyki shintō), to właśnie dziecko, odczuwające większą więź ze światem, mniej ordynarnie racjonalne, może odnowić symbiozę z kami. Inicjacja dziewczynki ma znamiona rytuału przejścia. Po ulewnym deszczu łaźnia zamienia się w wyspę odciętą od świata ludzi. Chihiro porzuca swoje dotychczasowe imię, zmienia ubrania na mniej spersonalizowane. Na pewien czas porzuca tożsamość, żeby móc przyjąć ją ponownie, ale już w o wiele bardziej odpowiedzialny sposób. Bohaterka odbywa również charakterystyczną dla inicjacji podróż wertykalną. Od podziemi do nieba. Okazuje się jednak, że siły najbardziej sprzyjające dziewczynce znajdują się w podziemiach. Zamiast tego, co złe, Chihiro spotyka w pomieszczeniach piwnicznych Kamadżiego. Jest on kotłowym, posiadającym cechy boskiego kowala, magicznym, przychylnym pomocnikiem, notabene uosabiająceym dziadka dziewczynki (podobnie jak Zeniba, bliźniaczka Jubaby, uosabia babcię Chihiro). 

Niczym baśniowa bohaterka, Chihiro przechodzi trzy próby, a każda z nich uczy ją tego, co fundamentalne. Podczas pierwszej musi przygotować kąpiel dla Ducha Odoru, który okazuje się duchem zanieczyszczonej rzeki (otrzymuje od niego dar, pomocny przy wypełnianiu kolejnych zadań). Pomoc Chihiro pozwala mu na oczyszczenie i powrót do swojej pierwotnej roli. Dziewczyna uczy się w ten sposób szacunku do przyrody. Drugą próbą jest wyzwolenie Bez Twarzy z nałogu. Dokonanie tego wiąże się z sukcesywnym odrzucaniem dóbr doczesnych przez bohaterkę. Ostatnia próba, podczas której Chihiro udaje się do Zeniby, bliźniaczki właścicielki łaźni, uczy bohaterkę tego jak drogocenna jest przyjaźń, ale także umiejętności naprawiania cudzych błędów. Motyw ten, kiedy świat przyrody, świat kami, cierpi przez ludzi, jest dla Miyazakiego szczególnie istotny, ponieważ zdolność wzięcia na siebie odpowiedzialności za cudze czyny, może uratować postępujące zepsucie świata shintō. Ostatecznie jednak nadrzędną wartością okazuje się szacunek do innych i miłość, która leczy, buduje mosty, scala. Choć to truizm, to jednak u Miyazakiego brzmi on niebanalnie.

 

            Odmieniona Chihiro, przedstawicielka najmłodszego pokolenia, zostaje wyposażona we wrażliwość i dojrzałość. Jednocześnie ze świata kami wynosi symbol niewinności i przyjaźni, fioletową gumkę do włosów. Dzięki takiemu zestawowi atrybutów może ze zdecydowaniem, ale i delikatnością wejść w dorosłe życie, nie porzucając szacunku dla bogatego świata tradycji i przyrody. Ostatnia scena Spirited Away dobitnie wskazuje na to, że tacy ludzie, jak rodzice Chihiro nie są w stanie uratować się sami przed postępującą palącą potrzebą konsumpcji. Nawet jeśli z wyglądu nie przypominają już świń, to jednak wciąż pozostają ślepi na zestaw pewnych wartości i jeśli ktoś może im pomóc, choćby zaprowadzić do kapliczek kami pośród lasu, to są to bardziej wrażliwe na inny świat, osoby takie, jak Chihiro.

OGÓLNA OCENA FILMU: 9,5/10